بسیاری از علاقه‌مندان به آیین ابراهیمی حج در موسم دل‌انگیز کتاب‌های مرتبط با این موضوع الهی را مطالعه می‌کنند. چرا که مطالعه این آثار تا حدودی می‌تواند در هر کجا دل را به سوی کعبه رهسپار کند. در این باره روایت است که بسیاری از علمای اسلام در این ایام سفرنامه‌های حج را مطالعه می‌کنند.

در این خصوص چند سفرنامه خواندنی را انتخاب و به خوانندگان علاقه‌مند معرفی می‌کنیم. حال که دستمان از این سفره عظیم معنوی کوتاه است، این متن‌ها دلمان را می‌برد به مسجدالنبی، مسجدالحرام، عرفات، مشعر، منی و... حسرت

شیرینی است حسرت جا ماندن از سفر حج، وقتی در این سفرنامه‌ها خودت را همراه با زائران خانه خدا می‌بینی.

 هر سفرنامه‌ای زبانی دارد و هر نویسنده‌ای حال و هوایی. به قدر بضاعت چند نمونه از این سفرنامه‌ها را معرفی می‌کنیم، تا مشتاقان سرزمین وحی بخوانند و مشتاق‌تر شوند.

 * خسی در میقات – جلال آل‌احمد

خسی در میقات اثر مرحوم جلال آل‌احمد نویسنده پر توان کشورمان است. او در این کتاب به گزارش روز به روز سفر حج خود در سال 1343 می‌پردازد و آن را با قلم توانا و سبک منحصر به فرد خویش بیان می‌دارد.

آل‌احمد در سفرنامه خسی در میقات به وصف دیده‌های خود از سفر حج و انقلاب درونی حاصل از آن بسنده نمی‌کند؛ گرچه آن‌ را به زیبایی هر چه تمام‌تر به خواننده القاء می‌کند، بلکه همچون دیگر آثارش رسالت خود را در روشنگری جامعه

خویش و ملل مسلمان، در این گونه‌ نگارش نیز عرضه می‌نماید. خسی در میقات را به حق می‌توان در زمره قوی‌ترین سفرنامه‌ها به شمار آورد.

 * سفر غریب- مجتبی رحماندوست

سفرنامه حج ایشان مربوط به سال 1361 حدود سه و نیم سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. وی این سفرنامه را قریب 23 سال بعد در سال 1384 به چاپ می‌رساند. دکتر رحماندوست به عنوان سر ناظر 22 کاروان حج به این سفر عزیمت می‌کند. بارها در طول سفر به مکه و مدینه می‌رود، و چند روزی را در جده اقامت می‌کند، ولی سر از اردن، سوریه و ترکیه در می‌آورد و سفر ایشان 80 روز به طول می‌انجامد.

از محسنات این سفرنامه نثر روان و دل‌پذیر و روزانه و دقیق آن است. جزئیات سفر در اغلب موارد با ذکر زمان (ساعت و دقیقه) بیان می‌شود. ادبیات سفرنامه حفظ گردیده و فضای سال 61 را تداعی می‌کند و بازگوکننده حال و هوای حج در سال‌های نخستین پیروزی انقلاب و برقراری جمهوری اسلامی در ایران، جنگ تحمیلی و باز خورد آن در میان ملل مسلمان و دولت عربستان سعودی است.

*  پرستو در قاف -علیرضا قزوه

«پرستو در قاف» سفرنامه حج شاعر مشهور معاصر، علیرضا قزوه است که در سال هفتاد و دو به این سفر مشرف شده است. این کتاب سال‌ها پیش یک‌بار چاپ شده است و سال گذشته با اضافاتی که نویسنده بعد از سفر دومش در سال هشتاد و هفت به آن افزوده تجدید چاپ گردید.

متن کتاب به صورت یادداشت‌های روزانه است، بیشتر ادبی و تاریخی. به هر حال طبع لطیف شاعرانه حج را طور دیگری می‌بیند و در جای‌جای سفر تراوشات ادبی و ذوقی دارد، طوری که در هر یادداشتی بیت‌هایی از بیدل و سعدی و دیگر شاعران مشاهده می‌شود و حتی گریزهایی می‌زند به «سفرنامه ناصرخسرو» تا «خسی در میقات» جلال.

از طرف دیگر به خاطر مطالعات گسترده نویسنده در مورد سرزمین وحی، به هر جایی که می‌رسد تاریخچه‌ای می‌گوید، اگر جا داشته باشد از زمان حضرت آدم تا صدر اسلام و گاهی تا حکومت آل‌سعود. تاریخ گفتن‌ها در مورد مسجدالنبی و مسجدالحرام آمده تا شیعیان نخاوله در مدینه و مسجد کوچکی در میان «منی» که اثری از آن نمانده.

ویژگی دیگر کتاب، خشم نویسنده از سعودی‌ها و وهابی‌هاست که حسابی به چشم می‌آید و بر تمام مراحل سفر سایه انداخته است. صفحه به صفحه متن پر است از طعنه‌ها و فریادهای شاعر ایرانی بر سر علمای دین‌فروش وهابی و سلاطین دنیاپرست سعودی.

اواخر کتاب کار به ارائه آمار کشتارهای این سلسله پادشاهی می‌رسد که در همین چند ده سال اخیر بیش از دو میلیون مسلمان را شهید کرده‌اند، اما به دشمنان اسلام کمتر از گل نگفته‌اند!

 کنجکاوی قزوه باعث شده چیزهایی را در طول سفرش ببیند که از نگاه اکثر حاجیان دور می‌ماند. خارج از برنامه‌های کاروان، در مدینه و مکه می‌گردد و دنبال نشانه‌هایی از تاریخ می‌گردد، تا خود را در آن برهه ببیند. عربی را نسبتاً می‌داند، سراغ حاجیان کشورهای مختلف می‌رود و به بهانه تعارف پسته‌ای سر صحبت را باز می‌کند. با مصری‌ها و نیجریه‌ایها و ترک‌ها و... بحث‌هایی دارد، اما هیچ‌گاه آبش با سعودی‌ها در یک جوی نمی‌رود.

نویسنده همراه با کاروانی است از خانواده شهدا و جانبازان و تعدادی از اهل ادب، گرچه اثر زیادی از همسفران و فضای کاروان در کتاب نیست.

 قزوه در میان تشییع‌کنندگان شهید آوینی موج می‌خورد که به او خبر می‌دهند اسمش درآمده و امسال راهی حج است. از همان جا جر و بحثش با نفسش شروع می‌شود که سیدمرتضی آوینی به خدا رسید، تو می‌خواهی بروی خانه خدا چه بگویی با این احوالاتت! این حساب‌کشی‌ها از خود ادامه دارد تا رمی جمرات که می‌گوید شیطان هفت بار مرا سنگ زد و در میان گریه‌ام به من خندید!

 پرستو در قاف توسط انتشارات سوره‌مهر چاپ گردیده است. در زیر بخشی از پرستو در قاف را با هم می‌خوانیم:

 سه شنبه 4/3/1372

می‌گویند حجتان را به مدینه ختم کنید و مگر دست خودمان است!

 نماز صبح را در محلی در بیست کیلومتری مکه خواندیم و بعد با یک اتوبوس بی سقف آمدیم سمت مکه، با اتوبوس کاروان یزدی‌ها و یک پیرمرد عجب غرغر می‌کرد برای اینکه ایستاده بودیم کنار صندلی‌اش که جلال در سفرنامه اش لقب امل می‌داد به آنها! پیرمرد یک پایش این دنیا بود و یک پایش آن دنیا و مثلا آمده بود سفر حج که این آخر عمری «آنی» شود که می‌بایست. داشت داد می‌زد سر مدیر کاروانشان که چرا این‌ها را سوار کرده‌ای؟! چندتن از مردها رفتند بالای اتوبوس و داخل اتوبوس ماندن همان و کفاره دادن همان.

 اصلا مناسک حج یک نوع اطاعت است، وقتی باید زیر یک سقف نروی، حتی اگر به بهای کفاره دادن باشد، باز دستور را رعایت نکرده‌ای. دلم می‌خواست می‌شد پیاده رفت مکه و مگر پیامبر(ص) و همراهان در سفرهایشان به مکه چنین نمی‌کردند؟ به قول بعضی از علما حدود حرم چهار فرسخ است و عده‌ای می‌گویند پیامبر(ص) وقتی به حد حرم می‌رسید از مرکب پیاده می‌شد و به کاروانیان می‌گفت پیاده شوید و با وجود اینکه محرم بودند، غسل می‌کردند و پیاده راه می‌افتادند به سمت خانه دوست. در کتاب‌ها نوشته که وقتی آدم بر کوه ابوقبیس فرود آمد، از تنهایی به خدا شکوه کرد. خدا یاقوتی فرستاد و آدم آن را در جای کعبه نهاد و بر گردش طواف کرد. آورده‌اند یاقوت سرخ چنان نوری داشت که چهار فرسخ را روشن کرده بود و حد حرم همان است.

*  سفر سبز، قصه‌واره‌ای از سفر به حج - ابراهیم حسن‌بیگی

 قطعاً «سفر سبز» مشخصات یک سفرنامه حج را ندارد بلکه داستانی است در مورد سفر حج، اما اجزای داستان برگرفته از خاطرات نویسنده است و با فاصله کوتاهی از سفر او نوشته شده است.

محسن کارمند ساده‌ای است که پدرش پیش از ایام حج از دنیا می‌رود. او در عین ناباوری به جای پدر راهی سفر حج می‌شود. ویژگی خاص کتاب این است که سفر حج یک فرد کاملاً معمولی را توضیح می‌دهد. کتاب اگر می‌خواست سفرنامه یک نویسنده باشد، قطعاً این‌گونه نبود، یا ادبی می‌شد، یا شاعرانه، یا علمی و یا ...

اما محسن یک آدم معمولی است که حتی قبل از سفر هم وقتی نداشته که در مورد حج چیزی بخواند یا حرفی بشنود، همه چیز برایش تازه است و شرایط ویژه این سفر او را بالا می‌برد.

قالب داستانی و متن روان کتاب خواننده را به سرعت جلو می‌برد، طوری که خواندن کتاب بیش از یکی، دو ساعت وقت نمی‌گیرد. دست‌انداز کتاب در چند مورد از گفت‌وگوهاست که به سمت کلیشه و پیام‌های مستقیم می‌رود.

نگاه ساده محسن به راحتی از عمق اعمال حج، به خصوص در عرفات و مشعر و منی می‌گذرد و بیشتر به روابط اجتماعی و برخوردها می‌پردازد. خواندن چنین متنی در کنار سفرنامه‌های عمیق‌تر و علمی‌تر می‌تواند نگاه جامع‌تری از سفر چند بعدی حج به خواننده بدهد.

* متن شهید آوینی درباره حج

به عنوان حسن ختام دل‌نوشته شهید سید مرتضی آوینی را تقدیم می‌کنیم. سید شهیدان قلم شش موقف سفر حج را به قلم اشراقیش توصیف کرده است. چنان از خود گذشته است که اثری از خودش در متن نیست و هرچه هست اوست. از غربت بقیع به یاد مرگ در میقات می‌رسد، به سوی خانه دوست می‌رود، به گرد کعبه طواف می‌کند، مانند آفرینش که گرد حجت خدا می‌چرخد. بین خوف و رجا سعی می‌کند و وقوفی دارد برای معرفت حق.

فارس